ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ

Τον τελευταίο καιρό θυμήθηκα μια παλιά ‘κακιά’ συνήθειά μου: να παρακολουθώ την επικαιρότητα έτσι όπως προβάλλεται στους τηλεοπτικούς μας δέκτες. Όταν έπιασα τον εαυτό μου να δακρύζει, όχι μια και δυο φορές, συνειδητοποίησα ότι το γνώριμο πέπλο της θλίψης ήρθε να καλύψει την ψυχή μου. Τα δελτία ειδήσεων προσβλέπουν, κατά την ταπεινή προσωπική μου άποψη, στο να ‘καθηλώσουν’ τον τηλεθεατή σκιαγραφώντας ένα δυσοίωνο μέλλον για τη σύγχρονη κοινωνία. Η καθημερινή ειδησεολογία συνθέτει έναν μακροσκελή κατάλογο κοινωνικών προβλημάτων: η βία εντός και εκτός γηπέδων, τα ναρκωτικά, ο ρατσισμός, η φτώχια, η ανεργία και τα οδικά δυστυχήματα αποτελούν μόνο μερικές από τις ‘αγαπημένες’ αναφορές της κυπριακής δημοσιογραφίας. Αναστοχαζόμενη στα ερεθίσματα αυτά, προβληματίστηκα για τη θέση των κοινωνικών προβλημάτων στη διδασκαλία μας.   

Κατ’ αρχήν, θεωρώ απαραίτητο να οριοθετήσω το πεδίο αναφέροντας εν συντομία τις κοινές συνιστώσες των κοινωνικών προβλημάτων. Τα κοινωνικά προβλήματα επηρεάζουν αρνητικά ένα μεγάλο τμήμα του κοινωνικού συνόλου αφού οφείλονται σε κοινωνικούς και όχι ατομικούς παράγοντες. Φαίνεται να παραβαίνουν τους αξιακούς άξονες, τις επιθυμητές στάσεις και τα ιδεώδη του κοινωνικού συνόλου. Επομένως, για την αντιμετώπισή τους απαιτείται τόσο η λήψη κοινωνικών μέτρων εκ μέρους του κράτους και της πολιτείας, όσο και η συλλογική και συνεργατική δράση ατόμων και διαφόρων ομάδων. 

Γιατί όμως πρέπει να δώσουμε ιδιαίτερη έμφαση στον τρόπο διδασκαλίας τους;

Με βάση τα νέα Αναλυτικά Προγράμματα καλούμαστε να συμπεριλάβουμε στη διδασκαλία μας θεματικές όπως οι αιτίες και η αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων σε πληθώρα μαθημάτων όπως τα Ελληνικά, η Αγωγή Ζωής ή Υγείας και τα Θρησκευτικά. Δυστυχώς όμως η πρόκληση αυτή μας φέρνει ανάμεσα στη ‘Σκύλλα’ της σύγχυσης και τη ‘Χάρυβδη’ της κοινωνικής υποκρισίας αφού τα κοινωνικά προβλήματα αφορούν συχνά σε θέματα ‘ταμπού’ για την κυπριακή κοινωνία. Ποιος πρέπει να είναι επομένως ο στόχος της διδασκαλίας μας; Μήπως να παρουσιάσουμε την εξαθλίωση και τη μιζέρια του κόσμου ως παράδειγμα προς αποφυγή; Σαφέστατα, όχι! Αντιθέτως, η διδασκαλία μας πρέπει να αποσκοπεί στο να δώσει στους μαθητές το έναυσμα για ατομική και συλλογική δράση προς τη δημιουργία ενός καλύτερου κόσμου.

Αυτό μπορεί να γίνει εφικτό εξετάζοντας τα κοινωνικά προβλήματα μέσα από τον φακό της κοινωνιολογικής φαντασίας. Η κοινωνιολογική φαντασία μας επιτρέπει να δούμε τον εαυτό μας (ή τον κατοπτρικό μας εαυτό, όπως ονομάζεται κοινωνιολογικά) σε σχέση με την κοινωνία, αφού σκεφτόμαστε σε απόσταση από τις καθημερινές μας πράξεις ρουτίνας. Πώς; Εξετάζοντας ο,τιδήποτε μας απασχολεί ως προς διαφορετικούς κοινωνικο-πολιτικούς άξονες, όπως το κράτος, η οικογένεια, η εκπαίδευση, η θρησκεία, η οικονομία, τα ΜΜΕ και η τεχνολογία. Ως εκ τούτου, οποιοδήποτε προσωπικό πρόβλημα (ή προσωπική ταλαιπωρία κατά τον κοινωνιολόγο Mills) θα πρέπει να εξετάζεται ως απόρροια των κοινωνικών προκλήσεων. Για παράδειγμα, μπορεί το διαζύγιο να είναι μια προσωπική ταλαιπωρία για τους μαθητές μας που οι γονείς τους αποφασίζουν να χωρίσουν. Σε μια χώρα όμως που ένας στους δέκα γάμους διαλύεται, το διαζύγιο αποκτά τη μορφή κοινωνικής τάσης.       

Ποια πρέπει να είναι η μεθοδολογία της διδασκαλίας μας;

Η διδασκαλία των κοινωνικών προβλημάτων αποσκοπεί στην ανάπτυξη της αναλυτικο-συνθετικής ικανότητας, καθώς και της δημιουργικής και κριτικής σκέψης των μαθητών. Ομαδοσυνεργατικές και μαθητοκεντρικές προσεγγίσεις επιτρέπουν την ενεργοποίηση και τη συμμετοχή των μαθητών προς αυτή την κατεύθυνση. Η αξιοποίηση διαθεματικών και διεπιστημονικών προσεγγίσεων συμβάλλει στη διαμόρφωση σφαιρικών αντιλήψεων ενός κοινωνικού προβλήματος. Εισήγησή μου είναι η διδασκαλία των κοινωνικών προβλημάτων να περιλαμβάνει τις εξής διαστάσεις:

• την άσκηση των μαθητών στην παρατήρηση ενός κοινωνικού φαινομένου (ή προβλήματος) με σκοπό την περιγραφή, την ανάλυση και την ερμηνεία του,
• τη μελέτη πηγών (π.χ. άρθρα, στατιστικά στοιχεία, φωτογραφίες, βίντεο κτλ.) για σκοπούς σύγκρισης (ιστορικής και συγχρονικής),
• την άσκηση των μαθητών στην επιχειρηματολογία με στόχο τη διαχείριση και επίλυση προβλημάτων, και
• την ενθάρρυνση της ενεργούς συμμετοχής των μαθητών στη λήψη αποφάσεων και την κοινωνική δράση.

Πώς μπορούμε να εφαρμόσουμε πρακτικά τις διαστάσεις αυτές;

Η προβολή ταινιών με σχετική θεματολογία (π.χ. ρατσισμός, φτώχεια, οικογενειακές σχέσεις κτλ.) επιτρέπει την ανάδυση κοινωνικών θεμάτων με αβίαστο τρόπο. Επιλέγουμε ταινίες οι οποίες διέπονται από χιούμορ και προβαίνουν σε ρεαλιστική αναπαράσταση της πραγματικότητας χωρίς να εξωραΐζουν ή να ηρωοποιούν τους πρωταγωνιστές. Το περιεχόμενο των ταινιών μπορεί να δώσει το έναυσμα για συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης ή ομαδικές συζητήσεις για διάφορα επίκαιρα κοινωνικά θέματα.

Οι προσομοιώσεις και τα παιχνίδια ρόλων προσφέρονται για την εξάσκηση των μαθητών στην επιχειρηματολογία και στη λήψη αποφάσεων: (α) για τον εαυτό (π.χ. Τι θα έκανες εσύ προσωπικά σε μια αμφιλεγόμενη περίπτωση), (β) για τους άλλους (π.χ. Πώς θα σκεφτείς την οικογένειά σου σε μια τέτοια περίπτωση;), και (γ) με τους άλλους (π.χ. Όταν καλείσαι να συναποφασίσεις με ένα σύνολο ανθρώπων). Παραδείγματα τέτοιων παιχνιδιών μπορούμε να αντλήσουμε από το θέατρο των καταπιεσμένων, όπως:

• Σωματοποίηση μιας λέξης-έννοιας (π.χ. πόλεμος, πρόσφυγες, μετανάστες) όπου ομάδες μαθητών καλούνται χωρίς ομιλία να αναπαραστήσουν τη λέξη-έννοια είτε ως καταπιεστές, είτε ως καταπιεζόμενοι,
•  Αντιπαράθεση απόψεων (Debate) βάσει του οποίου οι μαθητές χωρίζονται σε ομάδες οι οποίες επιχειρηματολογούν είτε υπέρ, είτε κατά ενός αμφιλεγόμενου κοινωνικού θέματος (π.χ. στις γυναίκες πρέπει ή δεν πρέπει να δίνονται διευθυντικές θέσεις).
• Σενάρια διλημματικού τύπου – Playback βάσει του οποίου οι μαθητές γράφουν και δραματοποιούν ένα σενάριο που περιλαμβάνει σύγκρουση απόψεων ή θέτει τους ίδιους σε ‘κόντρα’ ρόλους (π.χ. έμφυλους ρόλους) και στη συνέχεια προχωρούν σε παραλλαγές του.  

Η εμπλοκή των μαθητών στην επιστημονική έρευνα επιτρέπει την αξιοποίηση εργαλείων όπως ερωτηματολόγια, συνεντεύξεις ή παρατηρήσεις για τη διερεύνηση ενός κοινωνικού ζητήματος καταλήγοντας στη διατύπωση λύσεων για αντιμετώπιση. Τέλος, στα πλαίσια της διδασκαλίας σε άτυπα περιβάλλοντα μάθησης, μπορούμε να διοργανώσουμε διαδραστικές επισκέψεις σε κέντρα λήψης αποφάσεων και κοινωνικής δράσης (π.χ. δήμοι, μη-κυβερνητικές οργανώσεις, κοινωφελή ιδρύματα κτλ.) προκειμένου να εμπλέξουμε ενεργά τους μαθητές μας στην ανάπτυξη εθελοντικής δράσης.

Κλείνοντας, η πιο κάτω κινέζικη παροιμία μπορεί να αποτελέσει τον οδοδείκτη στη διδασκαλία μας:

«Ακούω και ξεχνώ,

βλέπω και θυμάμαι,

κάνω και καταλαβαίνω».