ΕΠΙΛΟΓΗ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

Τα τελευταία χρόνια, στα μαθήματα των Ελληνικών και της Αγωγής Ζωής/Υγείας μας απασχολούν ολοένα και περισσότερο θέματα που άπτονται της ξενοφοβίας και της περιθωριοποίησης. Οι εκπαιδευτικοί καλούνται συχνά να χτίσουν διδακτικές ενότητες που αφορούν στις παραπάνω θεματικές επιλέγοντας τα κατάλληλα κείμενα που θα ενισχύσουν την προσπάθειά τους. Για τον σκοπό αυτό συχνά ανατρέχουν στο νέο σχετικά είδος της διαπολιτισμικής παιδικής λογοτεχνίας. Λαμβάνοντας υπόψη ότι παιδική είναι η λογοτεχνία που απευθύνεται σε παιδιά ή εφήβους, ενώ διαπολιτισμική είναι η λογοτεχνία που επικεντρώνεται σε ζητήματα ρατσισμού, εθνικών και φυλετικών προκαταλήψεων, η διαπολιτισμική παιδική λογοτεχνία επιτελεί διττό ρόλο αφού καλείται τόσο να ψυχαγωγήσει, όσο και να διαπαιδαγωγήσει τους νεαρούς αναγνώστες προκειμένου να εξομαλύνει την κοινωνικοποίησή τους στις υπερ-πλουραλιστικές σύγχρονες κοινωνίες. Έχει όμως όντως κάθε λογοτεχνικό κείμενο που πραγματεύεται τα ζητήματα αυτά διαπολιτισμικό χαρακτήρα;

Πρόσφατα ανέτρεξα στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού προκειμένου να μελετήσω τα διάφορα προτεινόμενα σχέδια μαθήματος που σχετίζονται με τα πιο πάνω θέματα στα μαθήματα των Ελληνικών και της Αγωγής Ζωής/Υγείας. Επιλέγω να αναφερθώ σε δύο από τα επιλεχθέντα λογοτεχνικά κείμενα για τις μικρότερες τάξεις: «Η Μπουμπού και η Μπαμπαλού» της Βούλας Παπαγιάννη και «Ο Τριγωνοψαρούλης» του Βαγγέλη Ηλιόπουλου. Στα παραμύθια αυτά, όπως και σε πολλά άλλα κείμενα που χρήζουμε ως διαπολιτισμικά, η αφήγηση υπερ-προβάλλει την επονομαζόμενη ως ‘διαφορετικότητα’ του ήρωα ή της ηρωίδας, υπερτονίζοντας τα στοιχεία που τον/τη διαφοροποιούν από την πλειοψηφία. Ο κεντρικός ήρωας ή η κεντρική ηρωίδα της ιστορίας αρχικά περιθωριοποιείται λόγω της ‘διαφορετικότητάς’ του/της, ενώ τελικά γίνεται ‘αποδεκτός/ή’ λόγω της ηρωοποίησής του/της κατά τη διάρκεια ενός τυχαίου περιστατικού (π.χ. μια πυρκαγιά) ή της αναγνώρισης της αξίας του/της από ένα άτομο σε θέση εξουσίας (π.χ. πρίγκιπας). Τα κείμενα αυτά συχνά καταπιάνονται με μύθους που αφορούν στην κλασική ηθική σύγκρουση του κακού με το καλό. Ποιο είναι όμως το πρόβλημα που προκύπτει με την αξιοποίηση αυτού του είδους κειμένων; Κειμένα με ηθικο-κατηχητικό χαρακτήρα σπάνια πραγματοποιούν τη διαπολιτισμική τους πρόθεση, ενώ συχνά συμβάλλουν και ενισχύουν τα στερεότυπα αφού σκιαγραφούν την πλειοψηφία ως να βρίσκεται σε θέση ισχύος, έχοντας την εξουσία να ρυθμίσει αποκλειστικά τη συμπερίληψη ή τον αποκλεισμό του ‘διαφορετικού άλλου’. Συνεπώς, κείμενα με αντίστοιχο περιεχόμενο καλό θα ήταν να αποφεύγονται.

Ποια είναι η εισήγησή μου για την επιλογή λογοτεχνικών κειμένων στο πεδίο της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης;

Τα κείμενα που επιλέγουμε πρέπει να:

αναπαριστούν ρεαλιστικά την πραγματικότητα, χωρίς να την ωραιοποιούν ή να την εξωραΐζουν. Αυτό σημαίνει ότι στα κείμενά μας δεν υπερτονίζονται τα θετικά χαρακτηριστικά των ηρώων που προέρχονται από μειονοτικές ομάδες ή πολιτισμούς.

αποφεύγουν την αποκλειστική περιγραφή των ιδιαιτέρων ‘διαφορετικών’ χαρακτηριστικών (π.χ. πολιτισμικών) των ηρώων. Αν τα κείμενα μας εστιάζουν στις διαφορετικές και συχνά αντιφατικές πολιτισμικές παραδόσεις και αξίες, τότε θα πρέπει να σιγουρευτούμε ότι δεν τις περιγράφουν απλώς, αλλά αναλύουν κριτικά τις επιδράσεις τους στη ζωή των ατόμων.

ασκούν κριτική και προτείνουν την ανατροπή του υπό διερεύνηση στερεότυπου (π.χ. λόγω χρώματος). Δίνουν έτσι την ευκαιρία στους/στις μαθητές/τριες να εκφράσουν, μέσω μιας αναστοχαστικής διαδικασίας, τις δικές τους προκαταλήψεις έναντι στον «Άλλο», τις οποίες θέτουν υπό συζήτηση στο πλαίσιο της ομάδας ή της τάξης.

πραγματεύονται τις κοινές εμπειρίες, προκλήσεις και ανάγκες παιδιών ή εφήβων (ανεξαρτήτως πολιτισμικής καταγωγής, φύλου ή άλλων χαρακτηριστικών) έτσι όπως διαμορφώνονται στον σύγχρονο κόσμο. Αναδεικνύοντας τις ομοιότητες, αποφεύγουμε την υπέρμετρη έμφαση στις διαφορές που πολλές φορές συνδράμει στην αναπαραγωγή των στερεοτύπων.

Διαφαίνεται ξεκάθαρα η προώθηση ενός πνεύματος συνεργασίας, αλληλεγγύης και ουσιαστικής αλληλεπίδρασης μεταξύ των δρώντων προσώπων ανεξαρτήτως προέλευσης ή άλλων διαφορών.

αφηγούνται ιστορίες μετανάστευσης ή προσφυγοποίησης δίνοντας έμφαση στους λόγους μετακίνησης, στη συναισθηματική κατάσταση των ατόμων και στις συνθήκες υποδοχής τους.

προέρχονται από διάφορους συγγραφείς ανά τον κόσμο. Τα μεταφρασμένα λογοτεχνικά έργα αποδίδουν ‘εκ των έσω’ την εικόνα άλλων πολιτισμικών παραδόσεων και κοσμοθεωριών.       

Κατά τη Βενέτια Αποστολίδου, «στην ίδια τη σχέση μας με τη λογοτεχνία ανακαλύπτουμε έναν κώδικα συμπεριφοράς, έναν ηθικό κώδικα επικοινωνίας και συνδιαλλαγής με τον πολιτισμικό ‘Άλλο’». Λαμβάνοντας υπόψη τον σημαντικό ρόλο που η παιδική λογοτεχνία μπορεί να διαδραματίσει στην προώθηση της διαπολιτισμικότητας, εισηγούμαι όπως το Υπουργείο Παιδείας και οι αντίστοιχες ομάδες εργασίας του προβούν στην προσεκτικότερη επιλογή των λογοτεχνικών κειμένων που περιλαμβάνονται στα σχολικά εγχειρίδια, τη δημιουργία αποθετηρίου (δεξαμενής) διαπολιτισμικών λογοτεχνικών κειμένων στο οποίο οι εκπαιδευτικοί μπορούν να ανατρέξουν προς αναζήτηση υλικού, αλλά και την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών σε θέματα επιλογής και αξιοποίησης της διαπολιτισμικής παιδικής λογοτεχνίας.