ΣΕΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Αρκετά συχνά, λόγω του χρώματος των μαλλιών μου, φίλοι και γνωστοί μοιράζονται μαζί μου τα γνωστά σε όλους ανέκδοτα με τις ‘ξανθιές’. Μόλις πριν λίγες μέρες ένας φίλος ανέβασε στον τοίχο μου σε γνωστό μέσο κοινωνικής δικτύωσης ένα αντίστοιχο βιντεάκι με δύο ‘ξανθιές’ που προσπαθούσαν ανεπιτυχώς να βάλουν βενζίνη στο αυτοκίνητό τους. Κι ενώ βιάστηκα να απαντήσω πόσο ξεκαρδιστικό βρήκα το συγκεκριμένο βίντεο, ντράπηκα για το πόσο δειλή ήμουν που σε μια προσπάθεια να μην ταυτιστώ με το στερεότυπο ή να μη χαρακτηριστώ ως εύθικτη εκδηλώνοντας την απαρέσκειά μου, συνέβαλα στην αναπαραγωγή του. Η δικαιολογία που έδωσα στον εαυτό μου ήταν ότι δεν ήμουν θύμα ακραίας και έκδηλης λεκτικής ή σωματικής κακομεταχείρισης. Αυτός όμως δεν είναι ακριβώς και ο τρόπος που ο σεξισμός διαχέεται στην κυπριακή κοινωνία; Κάθε φορά που γελάμε μ’ ένα ανέκδοτο ή που ευχαριστούμε ευγενικά για μια φιλοφρόνηση που ουσιαστικά στηρίζεται στην προσβολή συναινούμε στα σεξιστικά στερεότυπα που λειτουργούν αθόρυβα και ύπουλα.      

Τι είναι όμως ο σεξισμός;

Το βιολογικό φύλο αναφέρεται στη γενετήσια ταυτότητα του ατόμου που καθορίζει τον βιολογικό του ρόλο στην αναπαραγωγή. Δυστυχώς, με βάση το φύλο έχει δημιουργηθεί μια πληθώρα διακρίσεων και ανισοτήτων κοινωνικο-πολιτισμικού χαρακτήρα που αποσκοπεί στο να σκιαγραφήσει το ένα ή  το άλλο φύλο ως ανώτερο ή κατώτερο από το άλλο. Οι διακρίσεις αυτές ονομάζονται ως σεξισμός. Με πιο απλά λόγια, σεξισμός είναι η πρακτική της διάκρισης ενός ατόμου με γνώμονα το φύλο του, προωθώντας το κοινωνικό στερεότυπο ότι οι ικανότητες, οι δεξιότητες, οι επαγγελματικές επιλογές, και γενικότερα οι δυνατότητες ενός ατόμου καθορίζονται ανάλογα με το φύλο του. Σαφέστατα, στο πλαίσιο της εκπαίδευσης είναι πολύ σημαντικό να εξετάσουμε πώς ο σεξισμός προωθείται και καλλιεργείται διαμέσου του διδακτικού υλικού και των σχολικών εγχειριδίων. Απαραίτητη προϋπόθεση εξάλειψης των σεξιστικών στερεοτύπων είναι οι εκπαιδευτικοί να κατανοήσουν με ποια κριτήρια μπορούν να επιλέγουν το υλικό που αξιοποιούν αναφορικά στο θέμα του φύλου.

Το διδακτικό υλικό έχει τελικά ‘φύλο’;

Σε έρευνες που έχουν γίνει διαφαίνεται ότι οι εμπειρίες, τα ενδιαφέροντα και οι αντιλήψεις των γυναικών συχνά παραλείπονται από το διδακτικό υλικό. Σε αρκετές περιπτώσεις, οι εκπαιδευτικοί επιλέγουν και αξιοποιήσουν διδακτικό υλικό το οποίο διέπεται από σεξιστικά στερεότυπα. Νοουμένου ότι το διδακτικό υλικό μεταφέρει αξίες, κοινωνικο-πολιτισμικές στάσεις, καθώς και άλλες αντιλήψεις, το περιεχόμενό του και ιδιαίτερα τα στερεότυπα των φύλων που προβάλλονται μέσα από αυτό, επιδρούν στη διαμόρφωση του ρόλου, των στάσεων, των αντιλήψεων και των προσδοκιών των παιδιών αναφορικά στα δύο φύλα. Υπό την έννοια αυτή, το διδακτικό υλικό έχει όντως φύλο.

Ο σεξισμός στο διδακτικό υλικό μπορεί να αλλοιώσει τις αντιλήψεις των παιδιών για την κοινωνία και τις κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των δύο φύλων. Προωθεί με αυτόν τον τρόπο την άποψη ότι τα δύο φύλα διαχωρίζονται σε ‘ασθενές’ και ‘δυνατό’, νομιμοποιώντας την κυριαρχία του ενός πάνω στο άλλο. Ως εκ τούτου, το σεξιστικό διδακτικό υλικό παρεμποδίζει την ανάπτυξη του σεβασμού, της αλληλοαποδοχής και της αλληλοσυνεργασίας μεταξύ των δύο φύλων.

Ποια είναι όμως τα κριτήρια βάσει των οποίων μπορούμε να καταγράψουμε τον σεξισμό στο διδακτικό υλικό;

Αρχικά, ο γλωσσικός σεξισμός χαρακτηρίζει σε μεγάλο βαθμό το διδακτικό υλικό, αλλά και τα σχολικά εγχειρίδια. Στο σεξιστικό διδακτικό υλικό συχνά χρησιμοποιείται το αρσενικό γένος για να δηλώσει και τα δύο γένη ή ακόμη χρησιμοποιούνται λέξεις που δημιουργούν ασάφεια ως προς το γένος, όπως άνθρωπος και παιδί. Σε αρκετές περιπτώσεις το αρσενικό όνομα προηγείται του θηλυκού στα ζεύγη ανδρών – γυναικών. Παραδείγματα τέτοιων περιπτώσεων είναι ‘ο Αδάμ και η Εύα, Αντώνιος και Κλεοπάτρα, ο κύριος και η κυρία Παπαδοπούλου’ ή ακόμη και η φράση ανδρόγυνο. Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιούνται λέξεις ή εκφράσεις που υποτιμούν τις γυναίκες, όπως είναι η συχνή χρήση υποκοριστικών για το γυναικείο φύλο. Τέλος, οι επαγγελματικοί τίτλοι συχνά συναντούνται μόνο στο αρσενικό γένος, νοώντας και το θηλυκό.

Σεξισμός όμως πιθανότατα να ενυπάρχει και στην εικονογράφηση που εμπεριέχεται στο διδακτικό υλικό. Οι εικόνες, τα σκίτσα, και οι φωτογραφίες που συνοδεύουν ένα κείμενο έχουν τη δύναμη να ενσωματώσουν μια επιδιωκόμενη οπτική επί των πραγμάτων, αλλά και να δομήσουν τις σχέσεις μεταξύ των αναπαριστώμενων και του θεατή, αλλά και των προσώπων, των αντικειμένων και των τόπων που απεικονίζονται. Σε σεξιστικού τύπου εικονογράφηση, οι χαρακτήρες θηλυκού γένους που απεικονίζονται μπορεί να μειονεκτούν αριθμητικά συγκριτικά με τους χαρακτήρες αρσενικού γένους. Επιπλέον, τα δύο φύλα εικονογραφούνται μόνο σε παραδοσιακούς ρόλους και χώρους. Συμπερασματικά, ο σεξισμός του κειμένου και της εικόνας ωθεί τα παιδιά στο να αποδεχθούν ως φυσική την ιεραρχικά ανώτερη θέση του άνδρα συγκριτικά με τη γυναίκα.

Ποια η πρότασή μας;

Στον αντίποδα βρίσκεται το αντισεξιστικό διδακτικό υλικό. Ως αντισεξιστικό διδακτικό υλικό ορίζουμε το υλικό από το οποίο όχι μόνο απουσιάζουν στοιχεία σεξισμού, έμφυλης ασυμμετρίας και άλλων διακρίσεων με βάση το φύλο, αλλά το υλικό το οποίο προχωρά στο να απεικονίσει πιο ρεαλιστικά την κοινωνική πραγματικότητα αφού διευρύνει τις αντιλήψεις και τις στάσεις των παιδιών για τους ρόλους των δύο φύλων. Το αντισεξιστικό υλικό έχει τα εξής χαρακτηριστικά:

• Παρουσιάζει τα δύο φύλα σε ρόλους μη παραδοσιακούς με αποτέλεσμα να δημιουργεί αντισεξιστικά πρότυπα, αλλά και να δίνει κίνητρα στα παιδιά να κάνουν εκπαιδευτικές και επαγγελματικές με βάση τα ενδιαφέροντά τους και όχι με βάση το φύλο τους. 
• Έχει μαθησιακό και όχι μόνο ενδιαφέρον τόσο για τα αγόρια, όσο και για τα κορίτσια ανεξαρτήτως διδακτικού αντικειμένου με αποτέλεσμα να ενισχύει την παρώθηση τους για μάθηση.
• Δίνει το έναυσμα στα παιδιά να ασκήσουν κριτική στον σεξισμό που παρουσιάζεται στην κοινωνία, αλλά και στο να δράσουν με σκοπό την εξάλειψή του.

Τι μπορούμε να κάνουμε ως εκπαιδευτικοί; Να επιλέξουμε διδακτικό υλικό στο οποίο υπάρχει ισορροπία στον αριθμό των αγοριών/κοριτσιών ή των γυναικών/κοριτσιών. Επιπλέον, τα δύο φύλα να παρουσιάζονται σε χώρους στους οποίους επιτελούν μη-παραδοσιακούς ρόλους και επαγγέλματα. Τέλος, ιστορικές πηγές ή φωτογραφίες στις οποίες διαφαίνεται ο σεξισμός της εποχής να συνοδεύονται από σχετικές λεζάντες που εντοπίζουν και καταγράφουν τον σεξισμό προκειμένου να προβληματίσουν τα παιδιά (ή ακόμη καλύτερα τα παιδιά να φτιάχνουν τις λεζάντες αυτές). Εν κατακλείδι, τόσο το κείμενο όσο και η εικόνα αποτελούν μέσα με τα οποία μεταφέρονται μηνύματα στα παιδιά. Σαφέστατα,  τα παιδιά πρέπει να αναπτύξουν την ικανότητα να αποκωδικοποιούν τον συμβολισμό του κειμένου και της εικόνας και να αξιολογούν κριτικά το μηνύματά τους.